"W dzieciństwie najbardziej niepokoiło nas u Michała kręcenie się wokół własnej osi.(...) Michał potrafił kręcić się godzinami, często brał do ręki jakiś przedmiot (samochód) i - obserwując go - nadal się kręcił."
Opowiadanie opublikowane przez Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznych „Dalej Razem”
To fragment opowiadania mamy chłopca, u którego zdiagnozowano zaburzenia ze spektrum autyzmu. Podobnych historii w swojej pracy zawodowej słyszymy wiele – moje dziecko ciągle podskakuje, trzepocze rękami, chodzi na palcach, kiwa się tułowiem, przeskakuje z nogi na nogę, wpatruje się w źródło światła, przyjmuje różne dziwne pozycje ciała, masturbuje się, jego oczy są rozbiegane. Te wszystkie przykłady to autostymulacje, czyli powtarzalne zachowania, które stanowią wzmocnienie dla osoby ze spektrum autyzmu i prowadzą do gratyfikacji sensorycznej.
Zarówno terapeuci, jak i rodzice powinni potrafić rozpoznawać reakcje autostymulacyjne. Należy zwrócić uwagę na to, jaka jest ich przyczyna, w jakich okolicznościach one występują i z jakim nasileniem. Przyczyną takiego zachowania może być pobudzenie emocjonalne - ekscytacja lub stres.
Często sama aktywność jest już na tyle autowzmacniająca, że zaangażowane w nią dziecko nie chce jej przerwać. Dla osób nieznających specyfiki zaburzeń ASD, reakcje te mogą być uznawane za dziwne i nie spotykają się z aprobatą społeczną.
Dla dzieci ze spektrum autyzmu nie są bez znaczenia i pełnią istotne funkcje – dają poczucie kontroli nad swoim ciałem i informacjami docierającymi ze środowiska zewnętrznego.
Schematyczne i stereotypowe zachowania to też źródło poczucia bezpieczeństwa. Autostymulacje stanowią formę ucieczki przed uciążliwymi bodźcami. Pozwalają „odciąć się” od świata przeładowanego doznaniami sensorycznymi. Wyciszają i uspokajają system nerwowy.
Dają poczucie przyjemności. Niestety niekontrolowane i utrwalone stereotypia i autostymulacje prowadzą do ograniczenia relacji międzyludzkich. Dziecko zamyka się w swoim „bezpiecznym świecie”, tym samym uniemożliwione jest poznanie otaczającego go środowiska.
Taki stan pogłębia społeczną izolację i potęguje tendencje do pojawiania się niepożądanych zachowań.
Usiłowanie przerywania takich zachowań będzie odbierane przez dziecko jako blokada dostępu do czegoś, co jest przyjemne. Próba wykluczenia – czyli ograniczenie dostępu do środowiska i aktywności, które przynoszą dziecku satysfakcję, mogą być przyczyną stresu, który jest idealnym pretekstem do autostymulacji. W takim razie jak postępować? Na to pytanie próbuje znaleźć odpowiedź wielu rodziców.
"Niezwykle istotny jest sposób, w jaki zachowania te przerywamy. Podobnie jak w odniesieniu do innych niepożądanych zachowań, powinniśmy zastosować możliwie najmniej bezpośrednią metodę interwencji…”
R. Leaf, J. McEachin, Wydawnictwo LTW, Warszawa 2017
W terapii zachowań autostymulacyjnych istotne znaczenie odgrywają wzmocnienia. Wyróżniamy kilka rodzajów procedur wzmacniania dzieci z ASD :
DRI, czyli wzmacnianie pożądanej aktywności, która jest niekompatybilna do zaburzonego zachowania. Na przykład, jeśli modyfikujemy zachowanie polegające na przeskakiwaniu z nogi na nogę, to nagrodzimy zachowanie niekompatybilne, czyli spokojne nogi.
DRA, czyli wzmocnienie aktywności alternatywnej. Jeżeli dążymy do modyfikacji przeskakiwania z nogi na nogi, to wzmocnimy czynność alternatywną, czyli wykonanie zadania zleconego przez rodzica bądź terapeutę np. przejście przez tunel.
DRO - wzmacnianie innych zachowań lub trening pomijania - nagradzamy dziecko jeśli po określonym czasie nie wystąpiło zachowanie niepożądane.
DRL– różnicowe wzmacnianie niskiego tempa reagowania, polega na nagradzaniu niskiej częstotliwości występowania zachowania, które chcemy zmodyfikować.
W przypadku zachowań autostymulacyjnych nie powinnyśmy niwelować ich do zera (wyjątek stanowią zachowania niebezpieczne), natomiast powinniśmy ograniczyć je w czasie i do miejsc, w których są one akceptowalne społecznie.
Jedną z form redukowania wybranego zachowania jest wprowadzenie kontraktu behawioralnego pomiędzy dzieckiem, a terapeutą lub rodzicem. Taka umowa zawiera zasady właściwego zachowania oraz wzmocnienie, które otrzyma dziecko po spełnieniu wszystkich warunków.
Kontrakt może być przygotowywany w formie obrazkowej, jeśli to ułatwi zrozumienie zawartych w nim zasad. Powinien być krótki i czytelny. Przy sporządzaniu kontraktu, musimy zastanowić się, jakie zachowania należy zmodyfikować.
Doświadczenie terapeutów pokazuje, że najlepsze efekty uzyskamy, gdy rozpoczniemy zmianę zachowań, które pojawiły się stosunkowo niedawno i tym samym nie są mocno utrwalone. Innym kryterium może być priorytetowość zmian, które chcemy wprowadzić. Dziecko może prezentować różne zachowania autostymulacyjne np. lubi oglądanie przelewającej się wody (stymulacja wzrokowa) i mówi do siebie pod nosem (stymulacja słuchowa/myślowa).
Jeżeli dziecko nie może skupić się na uczeniu, ponieważ mówi pod nosem, to w pierwszej kolejności będziemy chcieli zredukować właśnie to zachowanie. Natomiast patrzenie na przelewającą się wodę, możemy nawet zastosować jako wzmocnienie w przerwie od nauki.
Nie bez znaczenia w pracy nad zachowaniem jest również dobór wzmocnień. Nagroda powinna być atrakcyjna i bardzo ważna dla dziecka. Dzięki temu jeszcze bardziej zachęcimy dziecko do wykonania oczekiwanej przez nas aktywności.
Kontrakt musi mieć określony czas trwania np. jednostka lekcyjna, 15 min – jeżeli po tym czasie wszystkie warunki zostaną spełnione, dziecko otrzymuje obiecane wzmocnienie. Jeżeli zasady kontraktu będą złamane, wówczas możemy nie wręczyć nagrody lub odebrać punkt z gospodarki żetonowej.
Ostatnim, ale równie ważnym czynnikiem, który modyfikuje zachowania rutynowe to tempo pracy z dzieckiem. Częstotliwość występowania reakcji autowzmacniających znacznie spada, gdy nie pozwalamy dziecku na dłuższe momenty braku aktywności, a zadania proponujemy szybko – jedno po drugim. Interakcje dzielimy wtedy na interwały.
Wyznaczamy czas, podczas którego dziecko realizuje nasze polecania, a następnie dajemy mu możliwość swobodnej zabawy. Pozwalamy dziecku wykorzystać ten moment, tak jak ono chce.
Towarzyszymy mu w zabawie i nie stawiamy wymagań. Taka organizacja czasu może stanowić podstawę do opracowania planu aktywności czy planu na naukę lub zabawę, który dziecko wykonuje samodzielnie. Metoda ta oczywiście wymaga to od nas dużo wysiłku, ale przekłada się na pozytywne efekty.
Opisane w powyższym artykule metody mają na celu odwrócenie uwagi dziecka od autostymulacji i zaangażowanie go w inne aktywności. Takie postępowanie ułatwi dziecku funkcjonowanie w codziennym życiu. Umożliwi i usprawni proces uczenia się, a także obcowanie w społeczeństwie.
Opracowała: Mgr Aleksandra Kuchta
Bibliografia :
B. Ignaczewska : Stosowana analiza zachowania komu i w jaki sposób pomaga? {w:} Terapia specjalna osób dorosłych i dzieci. Czerwiec 1/2018. Pod redakcja dr n. hum. Izabela Fornalik
Zachowania trudne (część 2): ocena funkcjonalna, Newsletter nr 10 , jesień 2013. Wyd. Krok po Kroku -Fundacja na Rzecz Dzieci z Zaburzeniami Rozwoju i Ich Rodzin
Autostymulacje – metody reaktywne [w:] https://autyzmwszkole.com/2018/07/13/autostymulacje-metody-reaktywne/ [dostęp:02.04.2020]
Esteriotipias: o que são, qual a sua função e como lidar com elas? [w:] https://vencerautismo.org/2020/03/esteriotipas-sao-qual-funcao-lidar-elas/ [dostęp:02.04.2020]
Dlaczego podskakuję/ macham/ mruczę? [w:] https://www.autyzm-blog.pl/dlaczego-podskakuje-macham-mrucze/
Stereotypie i autostymulacje [w:] http://www.swiatmiska.pl/stereotypie-i-autostymulacje [dostęp:02.04.2020]
B. Odowska – Szlachcic „Integracja Sensoryczna w Autyźmie”, wyd. Harmonia Universalis, Gdańsk 2018, wydanie 1, s.76-81
Prosimy o wypełnienie wszystkich pól.