Autyzm jest złożonym zaburzeniem, który współcześnie traktowany jest jako odrębna kategoria, wśród całościowych zaburzeń rozwojowych. Wpływa na funkcjonowanie dziecka pod wieloma aspektami, a w szczególności na komunikację i sferę społeczną. Trudności w nawiązywaniu relacji dodatkowo pogłębiają się poprzez obsesyjne zainteresowania, sztywne wzorce zachowań czy przywiązanie do określonego porządku. Skuteczne oddziaływania terapeutyczne mogą pomóc zniwelować niepożądane zachowania, lecz najwięcej czasu i pracy wymaga rozwój sfery społecznej i komunikacji u dziecka. Trudności w interakcjach społecznych u osób z ASD (autism spectrum disorder) mogą obejmować:
Osoby z autyzmem podczas rozmowy rzadziej nawiązują kontakt wzrokowy i wykonują mniej gestów. Mogą również przyjmować nietypowe pozycje ciała oraz zachowywać nietypowy dystans fizyczny podczas interakcji. W sytuacjach społecznych osoby ze spektrum autyzmu często nie rozumieją niepisanych zasad konwersacji i reguł społecznych, których przestrzeganie jest niezbędne dla efektywnego nawiązywania interakcji z innymi.
Dzieci ze spektrum autyzmu bardzo wcześnie ujawniają trudności i specyficzne zachowania w sferze społecznej. W wieku niemowlęcym obserwuje się mniej interakcji z opiekunem, brak uśmiechu społecznego, a w przedszkolu lub żłobku brak kontaktu z rówieśnikami, koncentrowanie się na specyficznych aktywnościach czy spędzanie czasu na autostymulacjach. Do poprawy jakości życia dziecka z ASD kluczowa jest umiejętność zabawy, komunikacji i relacje z rówieśnikami. Problemy w tych sferach często prowadzą do samotności, a w skrajnych przypadkach nawet depresji. Z wielu przeprowadzonych badań możemy dowiedzieć się, w jaki sposób usprawniać umiejętności społeczne i komunikacyjne u dzieci z autyzmem.
Do kształtowania interakcji rówieśniczych potrzebna jest mowa i adekwatne posługiwanie się nią. Ważne jest również wykorzystywanie zabawy (np. w odgrywanie ról) oraz uczenie incydentalne, dzięki czemu dziecko nabywa kompetencji w jak najbardziej naturalnych dla niego sytuacjach. Dodatkowo bardzo dobrze sprawdza się rola rówieśników jako terapeutów czy nauczycieli, to oni mogą pilnować właściwego zachowania, podpowiadać drugiemu dziecku odpowiednią reakcję.
W kształtowaniu umiejętności społecznych kluczową rolę odgrywa także teoria umysłu. Definiuje się ją jako zdolność do wnioskowania o stanach umysłu innych osób tj. ich myślach, pragnieniach, przekonaniach czy intencjach, jak również umiejętność wykorzystania zdobytych informacji do rozumienia ich zachowania, interpretacji ich słów a także przewidywania, co mogą zrobić. Według badaczy teorii umysłu można sprawdzić, czy dziecko rozumie ją posiada w sytuacji, gdy pojawia się fałszywe przekonanie. Na przykład:
Zosia ma koszyk, Ania ma pudełko. Zosia ma misia i wkłada swojego misia do koszyka. Gdy Zosia wychodzi na spacer, Ania wyciąga misia z koszyka i wkłada go do swojego pudełka. Gdy Zosia wraca ze spaceru, chce się bawić swoim misiem. Gdzie Zosia będzie szukać misia? Dziecko powinno stwierdzić, że Zosia będzie szukać w złym miejscu swojego misia – w koszyku.
W dzieciństwie powinna rozwinąć się zdolność do rozumienia własnego i cudzego umysłu. Według przeprowadzonych badań (Wimmer i Perner) udowodniono, że dzieci w wieku około 4 lat są w stanie udzielić poprawnej odpowiedzi na powyższe zadanie poprzez tzw. przyjęcie perspektywy wizualnej. Już na wczesnych etapach dzieci mają świadomość, że druga osoba ma w swojej głowie pewną wiedzę (około 2 roku życia).
Zdolność przyjmowania perspektywy wizualnej jest wczesną oznaką na rozumienie tych informacji i przekonań. Dzieci z autyzmem w porównaniu do dzieci typowo rozwijających się w testach dotyczących rozumienia fałszywych przekonań popełniają dużo więcej błędów, a większość z nich nie wykonuje poprawnie tego typu zadań (choć istnieje mniejszość, która wykonuje je poprawnie).
Trudności w zrozumieniu cudzych przekonań u dzieci z autyzmem ujawniają się też w testach na oszukiwanie. Stanowi to trudność w rozumieniu przekonań, ponieważ oszukiwanie wymaga manipulacji przekonaniami. W prostej zabawie „Ence-pence w której ręce?”, w której wymagane jest od dziecka ukrycie przedmiotu w dłoni, dzieci z autyzmem przejawiają trudność w ukryciu podpowiedzi, wskazówek umożliwiając przy tym przeciwnikowi odnalezienie schowanego przedmiotu np. ukrywają przedmiot na oczach drugiej osoby czy zapominają zamknąć dłoń.
Kolejnym, bardzo ważnym zbiorem stanów umysłowych są emocje, z których rozpoznaniem czy zrozumieniem dzieci neurotypowe nie mają większych problemów i potrafią je naśladować. Większość dzieci z ASD jest w stanie nauczyć się rozróżniać proste emocje na podstawie wyrazu twarzy lub wynikających z prostych sytuacji. Natomiast będą one uzyskiwać dużo gorsze wyniki w zadaniach polegających na przewidywaniu bardziej złożonych stanów emocjonalnych lub emocji ukrytych (czyli zrozumieniu tego, że osoba okazuje innych stan emocjonalny, niż ten, który faktycznie odczuwa). Można więc wnioskować, że zrozumienie prostych emocji, które uwarunkowane są jakąś sytuacją są w zakresie możliwości dzieci z autyzmem, natomiast zrozumienie emocji złożonych, które uwarunkowane są jakimiś przekonaniami sprawiają im duże trudności.
Charakterystyczne u dzieci z autyzmem są deficyty w kwestii zabawy w udawanie, która u typowo rozwijającego się dziecka pojawia się ok. 2 roku życia. Dzieci z autyzmem przeważnie w ogóle nie przejawiają spontanicznego udawania lub wykazują je w niewielkim stopniu, dlatego w terapii od najwcześniejszego etapu powinno kształtować się ten typ zabawy. Zwiększy to szanse na nawiązywanie adekwatnych interakcji z rówieśnikami na etapie wieku przedszkolnego.
Osoby ze spektrum autyzmu posiadają duże trudności w zrozumieniu stanu umysłu innych ludzi, nie rozpoznają podstępu czy oszustwa, widzą sytuacje w sposób jednowymiarowy i trudno im ,,wczuć się w cudzą skórę”. Umiejętności czytania umysłu można nauczyć za pomocą sformalizowanych metod dzieci, które nie nabyły jej w sposób naturalny. Trening ten może okazać się skuteczną metodą pomocy dzieciom z autyzmem w zakresie doskonalenia ich społecznych i komunikacyjnych umiejętności. Dzięki terapii nastawionej na kształtowanie odpowiednich kompetencji społecznych mamy szansę realnie poprawić jakość funkcjonowania osób z ASD w środowisku, jak i poprawić ich odbiór przez osoby z otoczenia.
Opracowała: Katarzyna Fajst
Bibliografia:
Baron-Cohen, S. Theory of Mind in normal development and autism. Prisme 2001, 34, 174-183.
Białecka-Pikul, M. Nabywanie wiedzy społecznej z perspektywy badań nad dziecięcymi teoriami umysłu, Przegląd Psychologiczny, 2004, Tom 47, Nr 3, 305-317.
Frith , U. Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy. GWP, Gdańsk 2008
Howlin, P., Rutter M., op. Cit.; Schopler E., Mesibov G., Social Behavior in Autism, Plenum, New York 1986.
Howlin P., Baron-Cohen S., Hadwin J., Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu, Praktyczny poradnik dla nauczycieli i rodziców, Kraków 2010.
Wimmer H., Perner J., Beliefs about beliefs: Representation and constraining function of wrong beliefs in young children’s understanding of deception, “Cognition” 1983, No. 13, s. 103-128.
Prosimy o wypełnienie wszystkich pól.